Παναγία η Καθολική Γαστούνης

Το θαύμα της Παναγίας – Η αναβίωση του εθίμου του καψίματος του Αράπη
Μελέτη του κ.Κων/νου Λούρμπα, πρώην Δημάρχου Γαστούνης, μαθηματικού.

Με τον ερχομό των Τούρκων το 1463 στην Ηλεία άρχισαν μεγάλες καταστροφές και λεηλασίες σε σπίτια και εκκλησίες , καθώς και βαρβαρότητες στους κατοίκους που υπέφεραν. Δυστυχώς τέτοιες καταστροφές – ιδίως στις τοιχογραφίες – δέχτηκε και ο ναός της Παναγίας στην Καθολική.

Με την άφιξη του Ιμπραήμ το 1825 στην Πελοπόννησο με τους Τουρκοαιγύπτιους οι λεηλασίες και οι καταστροφές εντάθηκαν, ιδίως στη Γαστούνη που ήρθε με ισχυρή δύναμη ο Χουσέιν Μπέης. Αυτός ήταν σκληρός και εκδικητικός και μια από τις απαγορεύσεις του προς τους ντόπιους κατοίκους ήταν να μη στέλνουν τα παιδιά τους στο κρυφό σχολειό που λέγεται πως λειτουργούσε υπόγεια στο ΒΔ άκρο του ναού της Παναγίας στην Καθολική. Επειδή οι κάτοικοι θαρρετοί όπως ήταν αψήφησαν τις απαγορεύσεις του Χουσέιν και αυτός ανακάλυψε τη συνέχιση της λειτουργίας του κρυφού σχολειού από καλογεροδάσκαλο, «σκύλιασε» από το κακό του έδωσε διαταγή να μαζέψουν δια της βίας και με πρωτοφανή αγριότητα όλους τους κατοίκους στον περιμαντρωμένο ναό και να φέρουν και τον Μητροπολίτη και τους κληρικούς.

Ο Μητροπολίτης με τους κληρικούς έκανε δέηση μπροστά στην εικόνα της Παναγίας. Μετά από έντονο διάλογο του Χουσέιν Μπέη με τον Μητροπολίτη, βιαιοπραγίες των Τούρκων και τη λιποθυμία και εξαφάνιση του υπασπιστή-αράπη που προσπάθησε να καταστρέψει την εικόνα με το σπαθί του, ο Μπέης προκάλεσε τους Έλληνες να κάνει η Παναγία ένα θαύμα για να πειστεί, αλλιώς θα τους σκοτώσει όλους.

Πριν τελειώσει τα λόγια του ένα σύννεφο σκέπασε την εικόνα της Παναγίας και τραβώντας προς τον ουρανό διακρινόνταν για λίγο η Παναγία με τον Αράπη στα χέρια κι ύστερα από ώρες ο Αράπης βρέθηκε αναίσθητος στο προαύλιο του ναού κρατώντας ένα γράμμα από τη γυναίκα του πασά και έναν φοίνικα από την αυλή του. Στις νέες απειλές των Τούρκων, οι χριστιανοί απάντησαν με κατανυχτική προσευχή και κάποια στιγμή σηκώθηκε ο Αράπης και διηγήθηκε πως πήγε στην Αραβία με την συνοδεία μιας μαυροφόρας γυναίκας, προφανώς της Παναγίας, και πως συναντήθηκε με τη γυναίκα του που του έδωσε το γράμμα και το φοίνικα.

Οι Έλληνες αναθάρρησαν κάνοντας τον σταυρό τους και ο πασάς – κατά την παράδοση – ανέβηκε στο καμπαναριό και είπε: «όσο τόπο βλέπουν τα μάτια μου ανήκει στην εκκλησία της Παναγίας»!

Αυτό το θαύμα όμως – ιστορικά – είναι ανεξάρτητο από τη γιορτή την Τρίτη της Λαμπρή. Η γιορτή αυτή καθιερώθηκε το 1767 με τα πρώτα επαναστατικά κινήματα για λευτεριά των Ελλήνων (το 1766 η Αικατερίνη της Ρωσίας είχε ξεσηκώσει τους Έλληνες-Ορλωφικά) που οι Τούρκοι κατακτητές αντιμετώπιζαν με παραδειγματικές τιμωρίες όπως κρέμασμα σε πλατάνους ( υπάρχει ο ιστορικός πλάτανος εκεί που σήμερα βρίσκεται το Πνευματικό Κέντρο – ΚΑΠΗ) ή σε βρύσες.

Τη Δευτέρα λοιπόν του Πάσχα του 1767 ξημερώνοντας Τρίτη αναμενόταν μεγάλο κακό ως εκδίκηση προς τους επαναστατημένους ραγιάδες. Τη ματαίωση της καταστροφής και εκδικητικής μανίας των κατακτητών απέδωσαν οι ντόπιοι ως θαύμα της Παναγίας κι έτρεξαν στις εκκλησίες για να δοξάσουν τη χάρη της. Το ίδιο έγινε και στη Φραγκαβίλλα και στη Ροβιάτα που υπήρχαν εκκλησίες της Παναγίας.

Μπορεί το θαύμα της Παναγίας των γεγονότων του 1767 να συνέβη Τρίτη του Πάσχα, όπως και το θαύμα της Παναγίας που έσωσε τους κατοίκους το 1825 από την καταστροφική μανία των Τούρκων να συνέβη επίσης Τρίτη του Πάσχα και με την πάροδο των χρόνων καθιερώθηκε να γιορτάζουν μαζί την ίδια μέρα και να ακολουθεί το κάψιμο του Αράπη.

Ο Κ.Κων/νος Λούρμπας, που έχει κάνει τη σχετική μελέτη, μας δίνει τρεις εκδοχές για την εξήγηση του εθίμου του καψίματος του Αράπη. 1η) Συμβολίζει την απαλλαγή των κατοίκων από την αγριότητα των Αραπάδων που είτε έμεναν εδώ ή τους έφερε ο Ιμπραήμ. 2η) Συμβολίζει την καύση του παλιού, κακού εαυτού μας που λυτρώνεται τη Λαμπρή με την Ανάσταση Του Χριστού και γεννιέται ο νέος, καθαρός και απαλλαγμένος από τη μαυρίλα του παρελθόντος εαυτός μας.

Πίσω από την εκδοχή του Αράπη κρύβεται η ελονοσία που θέριζε την περιοχή με τα κουνούπια στους βαλτότοπους όπως στη Λακοβάρδα. Υπήρχε θνησιμότητα από την ελονοσία που ήταν η μεγάλη μάστιγα και οι ντόπιοι ταύτιζαν την ελονοσία με το όνομα του κακού Αράπη. Ένα από τα συνηθισμένα ξόρκια και μάγια ήταν το κάρφωμα του Αράπη σ’ένα δέντρο του σπιτιού. Ως πιο σύγχρονος και αποτελεσματικός τρόπος εξαφάνισης του κακού Αράπη τα νεότερα χρόνια καθιερώθηκε το κάψιμο και με την ευκαιρία της αναγέννησης τη Λαμπρή. Ο μελετητής θεωρεί την τρίτη εκδοχή ως την πιθανότερη. Όλες οι εκδοχές έχουν τα επιχειρήματά τους. Αξίζει όμως, εκτός από σεβασμό και γνώση της λαϊκής μας παράδοσης ,έρευνα σε βάθος για ανακάλυψη της αλήθειας.

Επιμέλεια – Περίληψη κειμένου
Δημήτρης Ηρ. Βασιλόπουλος
Πρόεδρος του Ν.Π.Δ.Δ
Πολιτισμού-Αθλητισμού-Περιβάλλοντος
Δήμου Πηνειού