Η Μνήμη ως Αντίσταση: Ο Ποντιακός Ελληνισμός και η Σκιά της Γενοκτονίας

Ένα εκλεκτό κομμάτι του Ελληνισμού έζησε για αιώνες στα βόρεια παράλια της Μικράς Ασίας, στην ιστορική περιοχή του Πόντου. Μετά τη διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την άλωση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς το 1461, οι Πόντιοι Έλληνες παρέμειναν ακλόνητοι στην εθνική τους ταυτότητα, παρά την αποκοπή τους από τον ελλαδικό κορμό. Αν και μειοψηφία – αποτελούσαν περίπου το 40% του πληθυσμού – ανέπτυξαν έντονη παρουσία στα αστικά κέντρα και κυριάρχησαν στην οικονομική ζωή της περιοχής.

Η οικονομική τους ανάκαμψη συνοδεύτηκε από μια εντυπωσιακή πνευματική και δημογραφική άνοδο. Από τις 265.000 ψυχές το 1865, ο ελληνικός πληθυσμός του Πόντου έφτασε στις αρχές του 20ού αιώνα τις 700.000. Παράλληλα, η εκπαίδευση άνθισε: από 100 σχολεία το 1860, ο αριθμός αυξήθηκε σε 1401 το 1919, με κορυφαίο παράδειγμα το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας, φάρο ελληνικής παιδείας στην Ανατολή. Τυπογραφεία, εφημερίδες, θέατρα και λέσχες συμπλήρωναν ένα πλέγμα ακμής, που πρόβαλλε την ελληνική πολιτιστική ταυτότητα σε ένα πολυεθνοτικό περιβάλλον.

Ωστόσο, η ελπίδα για ειρηνική συνύπαρξη κατέρρευσε το 1908, όταν το κίνημα των Νεότουρκων, αρχικά φορέας φιλελεύθερων προσδοκιών, αποκάλυψε το αληθινό του πρόσωπο. Το νέο καθεστώς υιοθέτησε έναν σκληρό εθνικισμό και προχώρησε στον εκτοπισμό και την εξόντωση χριστιανικών πληθυσμών, αξιοποιώντας το χάος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Πόντιοι Έλληνες, όπως και οι Αρμένιοι, υπέστησαν διώξεις, εξορίες και βίαιες εκτοπίσεις μέσω των διαβόητων «ταγμάτων εργασίας» (Αμελέ Ταμπουρού), όπου χιλιάδες άνδρες πέθαναν από πείνα, ασθένειες και απάνθρωπες συνθήκες. Η καταπίεση γέννησε αντίσταση. Αντάρτικα σώματα οργανώθηκαν στα βουνά του Πόντου, σε μια ύστατη προσπάθεια επιβίωσης.

Μετά τη γενοκτονία των Αρμενίων το 1915, το πεδίο είχε πλέον ανοίξει για τον Μουσταφά Κεμάλ και τους συνεργάτες του να εφαρμόσουν τη «τελική λύση» για τους Ελληνοπόντιους. Η αποβίβασή του στη Σαμψούντα στις 19 Μαΐου 1919 σηματοδότησε τη δεύτερη, πιο αιματηρή φάση της Ποντιακής Γενοκτονίας. Έως τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, περισσότεροι από 200.000 Πόντιοι είχαν χάσει τη ζωή τους – αριθμός που σύμφωνα με ιστορικές εκτιμήσεις ενδέχεται να φτάνει και τις 350.000. Οι επιζώντες ακολούθησαν τον δρόμο της προσφυγιάς. Άλλοι κατέφυγαν στη Ρωσία, ενώ περίπου 400.000 εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, φέρνοντας μαζί τους πολιτισμό, εργατικότητα και γνώσεις, που συνέβαλαν καθοριστικά στην ανόρθωση του ελληνικού κράτους, ιδιαίτερα στη Βόρεια Ελλάδα.

Μετά από δεκαετίες σιωπής και ιστορικής αδικίας, η 19η Μαΐου αναγνωρίστηκε επισήμως ως Ημέρα Μνήμης για τη Γενοκτονία του Ποντιακού Ελληνισμού από τη Βουλή των Ελλήνων, το 1994. Η αναγνώριση αυτή δεν είναι απλώς φόρος τιμής στους νεκρούς. Είναι πράξη αντίστασης απέναντι στη λήθη, υπενθύμιση του ιστορικού καθήκοντος και έκκληση για διατήρηση της μνήμης ως ασπίδας απέναντι σε κάθε νέα μορφή βαρβαρότητας.

Γιατί η ιστορική αλήθεια δεν είναι ποτέ υπόθεση του χθες. Είναι θεμέλιο του αύριο.