Αλήθεια και πολιτική

Ο τρόπος με τον οποίο χαλκευμένες ή εντελώς ψευδείς ειδήσεις διαδίδονται στο διαδίκτυο, επηρεάζοντας πολλούς ανθρώπους, προκαλεί σοβαρές ανησυχίες για την υγεία της δημοκρατίας. Η Ιταλίδα φιλόσοφος Φράνκα ντ’ Αγκοστίνι θεωρεί ότι, για να περιοριστούν αυτοί οι κίνδυνοι, είναι αναγκαίο να προσδιορίσουμε μια σειρά «δικαιωμάτων στην αλήθεια».

Ο σκοπός δεν είναι προφανώς να επιβληθεί μια «επίσημη» ή «κρατική αλήθεια», αλλά να δημιουργηθεί ένα διανοητικό περιβάλλον που θα ευνοεί τον σεβασμό των πραγματικών δεδομένων και θα προμηθεύει στην κοινή γνώμη χρήσιμα εργαλεία προσανατολισμού.

Η Ντ’ Αγκοστίνι διατύπωσε τα ακόλουθα έξι δικαιώματα στην αλήθεια:

1. Το δικαίωμα να πληροφορούμαστε με φιλαλήθη τρόπο.
2. Το δικαίωμα να είμαστε σε θέση να κρίνουμε και να αναζητάμε την αλήθεια.
3. Το δικαίωμα να αναγνωριζόμαστε ως αξιόπιστες πηγές αλήθειας.
4. Το δικαίωμα να διαθέτουμε αξιόπιστες αρχές αλήθειας, επομένως να έχουμε ένα επιστημονικό σύστημα τα κριτήρια αξιολόγησης του οποίου είναι προσανατολισμένα στην αλήθεια.
5. Το δικαίωμα να ζούμε σε μια κοινωνία που ευνοεί και, όπου είναι αναγκαίο, διασώζει την απόκτηση της αλήθειας.
6. Το δικαίωμα να ζούμε σε έναν πολιτισμό (και σε μια κοινωνία) όπου αναγνωρίζεται (θετικά και αρνητικά) η σημασία της αλήθειας για την ιδιωτική και τη δημόσια ζωή των κοινωνικών υποκειμένων.

Η ακόλουθη συνομιλία της Φράνκα ντ’ Αγκοστίνι με τον πολιτικό επιστήμονα Μαουρίτσιο Φερέρα δημοσιεύτηκε στο ένθετο La Lettura της κυριακάτικης Corriere della Sera.

Μ. Φερέρα: Σε μια δημοκρατία καθένας μπορεί να λέει ό,τι θέλει. Οι «ελεύθερες εκφράσεις» όμως δεν είναι όλες ίσες. Ορισμένες είναι αβάσιμες. Αλλες είναι ανακόλουθες, ψευδείς ή αντιφατικές. Εξάλλου, στις δημόσιες συζητήσεις άλλοι είναι ειλικρινείς και άλλοι ψεύδονται. Ο όρος fake news έχει ήδη μπει στο κοινό λεξιλόγιο. Βρισκόμαστε σε ένα σύστημα στο οποίο οι αλληλεπιδράσεις στην επικοινωνιακή σφαίρα εξαλείφουν τα κοινά κριτήρια διάκρισης της αλήθειας από το ψεύδος. Αυτές οι εξελίξεις γεννούν πρωτόγνωρα προβλήματα και εύλογες ανησυχίες. Μπορείτε να αποσαφηνίσετε τι εννοούμε ως «αλήθεια» και ποιος είναι ο δεσμός της με την πολιτική;

Φ. ντ’ Αγκοστίνι: Το καινούργιο στοιχείο δεν είναι τόσο η ανεμπόδιστη διάδοση ανακριβειών, ψευδών και μισών αληθειών. Σε τελική ανάλυση, έχει αυξηθεί η δυνατότητα να εξαπατούμε και να εξαπατώμαστε, αλλά έχει αυξηθεί και η δυνατότητα να αποκαλύπτουμε τις απάτες και να βρίσκουμε και να λέμε την αλήθεια. Το νέο στοιχείο είναι το ότι αντιληφθήκαμε πως υπάρχει ένα πρόβλημα αλήθειας: η «επείγουσα ανάγκη αλήθειας» αναγνωρίζεται από όλους. Θα έπρεπε να αρχίσουμε επομένως, όπως υποδείξατε, επανεξετάζοντας τη χρήση και το νόημα των εκφράσεων «είναι αληθές», «είναι ψευδές». Αυτό για το οποίο μιλάμε, όταν μιλάμε για αλήθεια, είναι ακόμα το ρεαλιστικό αληθές που προσδιόρισε ο Πλάτων στον «Κρατύλο»: «Αληθινός είναι ο λόγος που λέει τα πράγματα όπως είναι» («Αρ’ ουν ούτος ος αν τα όντα λέγη ως εστίν, αληθής»).

Οσο για τη σχέση της αλήθειας με την πολιτική, θα χρειαζόταν να εγκαταλείψουμε ορισμένες προκαταλήψεις. Πρώτα απ’ όλα, όπως εσείς υπενθυμίσατε, οι λόγοι της αλήθειας θεωρήθηκε ότι έρχονται σε σύγκρουση με την ελευθερία της έκφρασης. Ωστόσο, ο κύριος λόγος για τον οποίο αυτή η ελευθερία είναι καλό πράγμα είναι επειδή ευνοεί την αλήθεια: αν αφήνουμε χώρο στις αντιρρήσεις είναι πιο εύκολο να ανακαλύψουμε το αληθές. Αν αφήνουμε όμως να μιλάει ανενόχλητος εκείνος που εκφράζει κραυγαλέα ψευδείς απόψεις ή σαφώς παραπλανητικές μισές αλήθειες, δεν σεβόμαστε την αρχή της ελευθερίας της γνώμης αλλά τη βλάπτουμε.

Εξάλλου, δίνουμε στη λέξη «αλήθεια» μια δογματική αξία. Ωστόσο, η «αλήθεια» γεννιέται στην Ελλάδα ως πρωταρχικός κανόνας της σκέψης, της έρευνας. Δεν είναι τυχαίο το ότι σε κανονικές συνθήκες δεν σκεφτόμαστε το αληθές και το ψευδές, αλλά τα σκεφτόμαστε όταν πρέπει να συλλογιστούμε, να αμφισβητήσουμε, να ασκήσουμε κριτική, να συζητήσουμε. Γεγονός είναι ότι η δημοκρατική ζωή βασίζεται στις (αληθείς ή ψευδείς) γνώμες των πολιτικών και των πολιτών. Επομένως η εξουσία στη δημοκρατία είναι εξουσία του αληθούς και του ψευδούς και γι’ αυτό έχει σημασία η λειτουργία της αλήθειας και ο τρόπος με τον οποίο τη χρησιμοποιούμε.

Μ. Φερέρα: Στην πολιτική σκέψη και πράξη αναγνωριζόταν πάντα ότι οι κυβερνώντες δεν έχουν το χρέος να λένε σε κάθε περίσταση την αλήθεια. Μπορεί να υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η αποσιώπηση της αλήθειας ή ακόμα και το ψεύδος είναι αναγκαία για να προστατευτεί η τάξη και η ασφάλεια. Γενικότερα, η φιλελεύθερη παράδοση (η οποία επινόησε την ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης) είχε πάντα μιαν αμφίσημη σχέση με την έννοια της αλήθειας, προτιμώντας όρους όπως αντικειμενικότητα, φρόνηση, διαφάνεια. Η αναφορά στην αλήθεια (ως κάτι προσδιορισμένο, οριστικό και αναμφισβήτητο) συνοδεύτηκε συχνά από δογματισμούς και ιδεολογικές χειραγωγήσεις. Η συστηματική εφαρμογή αυτού που αποκαλέσατε «λειτουργία της αλήθειας» δεν θα έπρεπε να περιορίζεται ή τουλάχιστον να επικεντρώνεται στη σφαίρα της επιστήμης;

Φ. ντ’ Αγκοστίνι: Ο στοχασμός για τα δικαιώματα στην αλήθεια πήγασε και από το γεγονός ότι η επείγουσα ανάγκη αλήθειας μάς αφορά σήμερα όλους, άτομα και συλλογικότητες, την πολιτική όπως και την επιστήμη και γενικά την κουλτούρα. Αν στο παρελθόν ο πολιτικός έπρεπε να μάθει να ψεύδεται, όπως συμβούλευε ο Μακιαβέλι, σήμερα ο πολιτικός (αλλά και γενικά όποιος εκφέρει δημόσιο λόγο) πρέπει να μάθει να λέει την αλήθεια, δηλαδή να αντιμετωπίζει το γεγονός ότι έχει γίνει πιο εύκολο να αποκαλυφθούν τα ψεύδη του και οι ιδεολογικές μισές αλήθειες του και να καταγγελθούν οι ένοχες σιωπές του.

Μ. Φερέρα: Εσείς συνδέετε αλήθεια και πολιτική μέσω των δικαιωμάτων στην αλήθεια. Υποστηρίζετε δηλαδή ότι, προκειμένου να διασωθεί η αλήθεια ως συλλογικό αγαθό, είναι αναγκαίο να εισαχθούν τυποποιημένες εγγυήσεις (ένα πλαίσιο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων) για να αντιταχθούμε στη χειραγώγηση και τις ψευδείς πληροφορίες. Πώς δικαιολογείτε την έννοια του «δικαιώματος στην αλήθεια»;

Φ. ντ’ Αγκοστίνι: Η διατύπωση «δικαίωμα στην αλήθεια» χρησιμοποιήθηκε για να γίνει αναφορά στα εγκλήματα των ολοκληρωτικών κυβερνήσεων, στο Ολοκαύτωμα και το ζήτημα των εξαφανισμένων (desaparecidos) στη Λατινική Αμερική. Γεγονός είναι ότι η γνώση της αλήθειας είναι ένα αγαθό (όπως εξάλλου αναγνωρίζεται από τους νομικούς μας κώδικες), αλλά πρόκειται για ένα αμφιλεγόμενο αγαθό. Για παράδειγμα, το δικαίωμα να αναγνωριζόμαστε ως αξιόπιστες πηγές αλήθειας θα έπρεπε να παρέχεται σε όλους, αλλά όχι στον ίδιο βαθμό σε όλους (οποιοσδήποτε θα μπορούσε να παριστάνει ότι είναι έγκυρος γιατρός ή βιολόγος ή γεωλόγος). Επομένως οφείλουμε να αναφερόμαστε στην επιστήμη ως θεσμό που προσδίδει μεγαλύτερη αξιοπιστία σε ορισμένα πρόσωπα.

Το τελευταίο από τα δικαιώματα που υπέδειξα είναι προϋπόθεση της διάσωσης όλων των άλλων. Πρόκειται για το δικαίωμα που έχουμε να ζούμε μεταξύ προσώπων εκπαιδευμένων στην αλήθεια. Οχι εκπαιδευμένων «να λένε την αλήθεια» με κάθε τίμημα, αλλά να γνωρίζουν τους κινδύνους και τα πλεονεκτήματα που συνδέονται με τη χρήση της «λειτουργίας της αλήθειας» και να μπορούν να χρησιμοποιούν αυτό που γνωρίζουν ή νομίζουν ότι γνωρίζουν για τη δική τους ευτυχία και για την ευτυχία των άλλων.

www.efsyn.gr