Ποιος φοβάται τους νεκρούς;

της Αγγελική Λιόση

Νομικός, ΔΜΣ Νομικής ΕΚΠΑ

Ἄν ἀντιστρέφαμε τὸ παραπάνω ἐρώτημα, ἡ προβληματικὴ θὰ ἦταν ἡ ἐξῆς : «Ποιὸς φοβᾶται νὰ ζήσει αἰώνια;»

Ὑπὸ τὸ πρίσμα τῆς αἰωνιότητος τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης, ἡ ζωὴ καὶ ὁ θάνατος ἀποτελοῦν τὶς δύο ὄψεις τοῦ ἰδίου νομίσματος. Αἰωνία ζωὴ ἤ αἰώνιος θάνατος. Οἱ νεκροί μᾶς ὑπενθυμίζουν τὴν φοβερὴ ὥρα τοῦ θανάτου. Ὅσοι βρίσκονται ὑπὸ τὸ κράτος τοῦ φόβου τοῦ θανάτου, ἀδυνατοῦν νὰ διάκεινται θετικὰ πρὸς τοὺς νεκροὺς καὶ νὰ τοὺς εὐλαβοῦνται. Ἀντίθετα ὅσοι ἀπολαμβάνουν τὴν ἐλευθερία τῶν τέκνων τοῦ Θεοῦ,1 ( Ἰω. 1,12) προσλαμβάνουν τὸν θάνατο2 μὲ κάθε δυνατὸ τρόπο (Πρὸς Φιλιππησίους, (1) 21-24), διότι ἡ τελεία ἀγάπη3 ἔξω βάλλει τὸν φόβον (Α’ Ἰω. 4,18).

Γιατί ἰσχύουν τὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα; Ἡ ἀπάντηση ἔχει τὶς ῥίζες της στὴν ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια, ποὺ ἀποτελεῖ τὸν γενεσιουργὸ λόγο τῆς ὕπαρξης καὶ θέσπισης τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων. Ἡ βάση πάνω στὴν ὁποία στηρίζεται ἡ ἑλληνικὴ ἔννομη τάξη καὶ ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τὴν ἀνώτατη δικαιοπολιτικὴ ἀρχὴ τοῦ κράτους εἶναι, ἡ ἀρχὴ τοῦ ἀπαραβιάστου τῆς ἀνθρωπίνης ἀξίας4. Ἐπομένως, τὸ κράτος εἶναι ὑποχρεωμένο νὰ λαμβάνει ὅλα τὰ ἀπαραίτητα μέτρα γιὰ τὴν προστασία της.

Ἐντὸς τοῦ προστατευτικοῦ πλαισίου τοῦ συνταγματικοῦ αὐτοῦ δικαιώματος βρίσκεται καὶ ἡ “ ἠθικὴ τοῦ θανάτου ”, καθὼς ὁ ποινικὸς νομοθέτης ἔχει συμπεριλάβει καὶ τὴν περιύβριση τοῦ νεκροῦ5 μεταξὺ τῶν ἀξιοποίνων πράξεων,μὲ ἔντονη κοινωνικοηθικὴ ἀπαξία. Ἐπίσης, ἡ σύνδεση τῆς ἀνθρωπίνης ἀξίας μὲ τὴν ἔννοια τῆς προστασίας τοῦ « νεκροῦ προσώπου » δεσπόζει, καὶ στὴν νομολογία τοῦ Διεθνοῦς Ποινικοῦ Δικαστηρίου τῆς Χάγης, ὅπου οἱ δίκες6 ποὺ διεξήχθησαν μετὰ τὸν Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ἀπεκάλυψαν, τόσο ἀποτρόπαιες πράξεις ἀκρωτηριασμοῦ καὶ κανιβαλισμοῦ τῶν νεκρῶν σωμάτων, ὅσο καὶ ἀτιμωτικὲς πράξεις παρεμπόδισης τῆς ἀξιοπρεποῦς ταφῆς,στὰ θύματα τοῦ πολέμου.

Γιὰ παράδειγμα, στὴν ὑπόθεση7 Schmid ὁ καταδικασθείς Γερμανὸς ἀξιωματικός,ἀφοῦ ἔκοψε τὸ κεφάλι ἑνὸς ἀγνώστου νεκροῦ Ἀμερικανοῦ ἐπιτηρητή, τὸ ἔβρασε, ἀφαίρεσε τὸ δέρμα καὶ καθάρισε μὲ χλωρίνη τὸ κρανίο, τὸ ὁποῖο, κρατοῦσε στὸ γραφεῖο του γιὰ ἀρκετοὺς μῆνες. Ἐπιπλέον, τὸ 1946, ἡ Στρατιωτικὴ Ἐπιτροπὴ8 τῶν ΗΠΑ, κατεδίκασε τοὺς κατηγορούμενους στρατιῶτες διότι, ἀπέτρεψαν μία τιμητικὴ ταφὴ στοὺς αἰχμαλώτους πολέμου, ἐπειδὴ κατανάλωσαν τὰ νεκρὰ σώματά τους κατὰ τὴν διάρκεια “εἰδικοῦ γεύματος”.

Οἱ δύο προαναφερθεῖσες ὑποθέσεις μαρτυροῦν ὅτι στὸ πλαίσιο τοῦ Διεθνοῦς Ἀνθρωπιστικοῦ Δικαίου, ὁ ὅρος « ἄνθρωπος », ἐμπερικλείει τόσο τοὺς ζωντανούς, ὅσο καὶ τοὺς νεκρούς. Ἔτσι, σύμφωνα μὲ τὴ νομολογία τοῦ Διεθνοῦς Ποινικοῦ Δικαστηρίου καὶ τὸ Καταστατικό τῆς Ῥώμης9 , ὁ ὅρος « πρόσωπο », ποὺ χρησιμοποιεῖται στὴν ποινικὴ διάταξη, περιλαμβάνει καὶ τοὺς νεκρούς. Ἄρα, ἡ προστασία τοῦ νεκροῦ σώματος δὲν σταματάει μετὰ τὸν θάνατο,καὶ αὐτὸ σημαίνει ὅτι οἱ νεκροί,ἔχουν ἐπίσης δικαίωμα σεβασμοῦ στὴν ἀνθρώπινη ἀξιοπρέπεια !

Συνεπῶς ἡ ἀνάπτυξη τῆς νομολογίας,στέλνει ἕνα σημαντικὸ μήνυμα ὅτι, οἱ παραβιάσεις τοῦ διεθνοῦς ἀνθρωπιστικοῦ δικαίου ὅπως ἡ ἀπάνθρωπη μεταχείριση τῶν νεκρῶν, δὲν εἶναι ἀποδεκτὴ καὶ δὲν θὰ γίνει ἀνεκτὴ στὰ κράτη μέλη τῆς Ε.Ε. Στοὺς γενικοὺς κανόνες προστασίας τῆς ἀνθρώπινης ἀξιοπρέπειας τοῦ θανόντος ἐντάσσεται καὶ ἡ καταγραφὴ τῶν πληροφοριῶν του, ποὺ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἕνα μέσο γιὰ τὴν ἐκπλήρωση τοῦ δικαιώματος τῶν ἀνθρώπων νὰ μὴν χάσουν τὴν ταυτότητά τους μετὰ τὸ θάνατο.

Κατὰ τὴν διάταξη τοῦ ἄρθρου 201 τοῦ Π Κ : « ὅποιος ἀφαιρεῖ αὐθαίρετα νεκρό, ἤ τὰ μέλη του ἤ τὴν τέφρα του, ἀπὸ ἐκείνους ποὺ ἔχουν δικαίωμα νὰ τὰ φυλάξουν, ἤ ἐνεργεῖ πράξεις ὑβριστικὰ ἀνάρμοστες σχετικὰ μὲ αὺτὰ ἤ μὲ τάφο, τιμωρεῖται μὲ φυλάκιση μέχρι δύο ἐτῶν».

Σύμφωνα μὲ τὴ νομολογία10 τοῦ Ἀρείου Πάγου, ἡ διάταξη αὐτὴ προστατεύει ἀφενὸς τὸ δημόσιο συμφέρον ποὺ ἀπαιτεῖ τὴν προστασία τοῦ αἰσθήματος εὐσέβειας καὶ εὐλάβειας τῶν νεκρῶν, καὶ ἀφετέρου, τὸ ιδιωτικὸ συμφέρον τῶν συγγενῶν τοῦ νεκροῦ οἱ ὁποῖοι εἶναι ἄμεσα ζημιωθέντες ἀπὸ τὴν ἀξιόποινη αὐτὴ πράξη διότι, θίγεται τὸ αἴσθημα τῆς εὐλάβειας στὴν μνήμη τοῦ στενοῦ νεκροῦ συγγενοῦς τους ποὺ ἀνάγεται στὸν ἐσωτερικό τους κόσμο καὶ συνεπῶς βλάπτονται ἠθικὰ καὶ ἄμεσα. Στὴν συγκεκριμένη ὑπόθεση ὁ σκοπὸς τοῦ δράστη ἦταν ἡ ὁλοσχερὴς καταστροφὴ τῶν τάφων τῶν νεκρῶν, ἐπειδὴ πίστευε ὅτι, βεβηλώνοντας τοὺς τάφους τους, θὰ ξεχασθεῖ ἡ μνήμη καὶ ὁ μαρτυρικὸς θάνατος τῶν νεκρῶν αὐτῶν προσώπων.

Παράλληλα στὸν ὅρο περιύβριση,11 ἐμπεριέχεται ὁποιαδήποτε πράξη ” ὑβριστικὰ ἀνάρμοστη “, δηλαδὴ, κάθε ἐνέργεια ποὺ προσβάλλει τὸ κοινὸ αἴσθημα εὐλάβειας πρὸς τὸν νεκρό. Ἀπαιτεῖται συνεπῶς πράξη ποὺ ἐκφράζει, εἴτε μὲ τὸ περιεχόμενο, εἴτε μὲ τὴν μορφή της, χονδροειδὴ περιφρόνηση πρὸς τὸν νεκρὸ, καὶ ὡς τέτοια ἔχει θεωρηθεῖ ἀπὸ τὴν ποινικὴ θεωρία ὁ ἀκρωτηριασμὸς τοῦ νεκροῦ, καὶ ἔτσι ἔχει κριθεῖ ἀπὸ τὴν νομολογία12 τῶν δικαστηρίων ὅτι ὁ τεμμαχισμὸς τοὺ πτώματος καὶ ἡ τοποθέτησή του,ἐν συνεχείᾳ, σὲ σακούλες σκουπιδιῶν μὲ σκοπὸ τὴν ἀπόρριψή του,ἀποτελεῖ ὑβριστικὰ ἀνάρμοστη πράξη13. Ἐπιπλέον, περιύβριση νεκροῦ14 συνιστᾶ καὶ ἡ ἀφαίρεση μαρμάρινου σταυροῦ ἀπὸ τάφο,μὲ σκοπὸ τὴν μεταφορά του σὲ κέντρο διασκέδασης, ὅπου ὁ κατηγορούμενος ἐν τέλει,ἔσπασε τὀν σταυρό.

Ἡ ελληνικὴ λοιπὸν νομολογία ἔχει καταλήξει στὸ ὅτι ὁ ἄϋλος15 χαρακτήρας καὶ ἡ ἱερότητα τῶν ἐννόμων ἀγαθῶν ποὺ προστατεύονται ἀπὸ τὶς ἀνωτέρω διατάξεις τοῦ ἄρθρου 201 ΠΚ, καθιστοῦν τὶς διατάξεις αὐτὲς ἀσυμβίβαστες μὲ τὴν ἔννοια τοῦ ἰδιωτικοῦ συμφέροντος, ποὺ μπορεῖ νὰ ἀποκαθίσταται μὲ τὴν συμβολικὴ ἐπιδίκαση ὁρισμένου χρηματικοῦ ποσοῦ στὰ πρόσωπα ποὺ θίγονται νομικὰ ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἀξιόποινες πράξεις. Ἀντιθέτως ἐδῶ προστατεύεται τὸ αἴσθημα εὐλάβειας, ἡ ἐλευθερία στὴν ἄσκηση τῆς λατρείας, καὶ ὁ σεβασμὸς πρὸς τοὺς νεκρούς. Συνεπῶς προέχει ἡ προστασία τοῦ δημοσίου συμφέροντος16 γιὰ τὴν διατήρηση τῶν ἐννόμων αὐτῶν ἀγαθῶν, καὶ δὲν ἀρκεῖ γιὰ τὴν προστασία τους ἡ ἐπιδίκαση ἀποζημίωσης στοὺς θιγομένους.

Ἄρα, σύμφωνα μὲ τὴν θεωρία καὶ τὴν νομολογία,τὸ αἴσθημα σεβασμοῦ πρὸς τοὺς νεκροὺς δικαιολογεῖ τὴν παρεχόμενη μὲ τὴν παραπάνω διάταξη ποινικὴ17 προστασία. Συνεπῶς, ἡ ἀπειλὴ ποινῆς γιὰ τὴν διαφύλαξη τῶν παραπάνω ἐννόμων ἀγαθῶν εἶναι, συνταγματικῶς ἐπιβεβλημένη, διότι οἱ ἀξιόποινες πράξεις τοῦ ἐγκλήματος τῆς περιύβρισης τοῦ νεκροῦ προσβάλλουν τὴν ἀξία τοῦ ἀνθρώπου.

Ὁ ποινικὸς νομοθέτης λοιπόν, δὲν μπορεῖ νὰ παραμένει “ ἠθικῶς οὐδέτερος καὶ ἀδιάφορος ” ἀπέναντι σὲ πράξεις ποὺ ἐπισύρουν ποινικὸ κολασμὸ, ἀποσκοπώντας ἐνδεχομένως στὴν ἀποδόμηση τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας, ἡ ὁποία τρέφει, βαθειὰ εὐλάβεια στὴν μνήμη τῶν νεκρῶν χάρη, στὴν ὀρθόδοξη χριστιανική της ζωὴ καὶ ἱερὰ παράδοση.

Ὡστόσο μὲ τὴν ἐπιχειρούμενη ἀνήθικη, παράνομη καὶ ἀντισυνταγματικὴ κατάργηση τοῦ ἄρθρου 201 ΠΚ « περὶ περιύβρισης νεκρῶν », ποῦ θὰ ἐνταχθοῦν καὶ πῶς θὰ τιμωροῦνται ὅλες οἱ παραπάνω ἀξιόποινες πράξεις ; Πρέπει νὰ συστήσουμε νέο αὐτοτελὴ κλάδο “Θανατολογίας” γιὰ νὰ μπορέσουν νὰ διατηρήσουν οἱ νεκροὶ τὴν ἀξία τους στὴν σύγχρονη κοινωνία;

1«Όσοι δε έλαβον αυτόν, έδωκεν αυτοίς εξουσίαν τέκνα Θεού γενέσθαι».

2 «᾿Εμοὶ γὰρ τὸ ζῆν Χριστὸς καὶ τὸ ἀποθανεῖν κέρδος. εἰ δὲ τὸ ζῆν ἐν σαρκί, τοῦτό μοι καρπὸς ἔργου, καὶ τί αἱρήσομαι οὐ γνωρίζω. συνέχομαι δὲ ἐκ τῶν δύο, τὴν ἐπιθυμίαν ἔχων εἰς τὸ ἀναλῦσαι καὶ σὺν Χριστῷ εἶναι· πολλῷ γὰρ μᾶλλον κρεῖσσον».

3 «Φόβος οὐκ ἔστιν ἐν τῇ ἀγάπῃ, ἀλλ᾿ ἡ τελεία ἀγάπη ἔξω βάλλει τὸν φόβον, ὅτι ὁ φόβος κόλασιν ἔχει, ὁ δὲ φοβούμενος οὐ τετελείωται ἐν τῇ ἀγάπῃ».

4 Βλ. άρθρ. 2 παρ. 1 Σ.

5 Βλ. άρθρ. 201 ΠΚ.

6 Βλ. International Review of the Red Cross, The war dead and their gravesites, Anna Petrig (LL.M. Harvard), Volume 91 Number 874 June 2009, p. 350-351.

7 Βλ. Network for investigation and prosecution of genocide, crimes against humanity and war crimes, Prosecuting war crimes of outrage upon personal dignity based on evidence from open sources, Legal framework and recent developments in the Member States of the European Union, TheHague, February 2018, p. 6.

8 Βλ. Απόφαση Yochio κ.λπ., 2-15 Αυγούστου 1946.

9 Βλ. Καταστατικό της Ρώμης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, της 17ης Iουλίου 1998, το οποίο έχει επικυρωθεί από όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και βεβαιώνει ότι τα σοβαρότερα εγκλήματα που αφορούν τη διεθνή κοινότητα ως σύνολο, ιδίως η γενοκτονία, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και τα εγκλήματα πολέμου, δεν πρέπει να παραμένουν ατιμώρητα και ότι πρέπει να εξασφαλίζεται η αποτελεσματική δίωξή τους με τη λήψη μέτρων σε εθνικό επίπεδο και με την ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας.

10 Βλ. ΑΠ 222/2016 Α2` Πολιτικό Τμήμα.

11 Βλ. ΑΠ 1179/1988, Π.Χρ. Λθ`, 108, Α. Μπουρόπουλου, Ερμηνεία του Ποινικού Κωδικός, τ. Β`, 1960, σελ. 192.

12 Βλ. 120/1999 ΠΛΗΜΜ ΚΑΒ.

13 Βλ. ΑΠ 1179/1988, όπ.παρ., καιΣυμβ.ΠλημΚαβ48/1997, Αρμ. 1997, 947.

14 Βλ. 740/1979 ΠΛΗΜΜ ΚΑΒ( 91830), ΠΟΙΝΧΡ/1982 (439).

15 Βλ. 92/2001 ΕΦ. ΠΕΙΡ (ΠΟΙΝ).

16 Βλ. Άννα Ψαρούδα-Μπενάκη, “Η πολιτική αγωγή στην ποινική δίκη”, έκδ. 1982, σελ.105.

17 Βλ. Αιτιολογ. Έκθ. Σχ. Π.Κ. 1933 στον Ελληνικό Ποινικό Κώδικα εκδ. Ζαχαρόπουλου, 1950, σελ. 206, Ηλ. Γάφου, Επιβουλή της θρησκευτικής ειρήνης εις τον ημέτερον Κώδικα-Περιύβρισις νεκρών, Π.Χρ. Η`, σελ. 566 επ.